Tajemnice świata Józefa Chełmowskiego, artysty ludowego z Brus

Jedynym motywem działania Józefa Chełmowskiego  jest wewnętrzna potrzeba; nie interesuje go, jak tworzą inni, nie ulega stylistycznym wpływom naszych czasów. Nieprzeciętna wyobraźnia wywiodła jego twórczość daleko poza ustalone tradycją schematy i pozwoliła odnaleźć własny, niepowtarzalny sposób wypowiadania się. Dzieła, będące wynikiem osobistych przeżyć twórcy, wyróżnia ogromna artystyczna siła oddziaływania, poparta zdumiewającą pewnością w doborze środków wyrazu. Rzeźby Chełmowskiego posiadają wyraźne cechy pozwalające rozpoznać autora. Są to, w większości, prace o zwartej rzeźbiarskiej bryle podkreślone polichromią; prace monumentalne i choć monumentalność formy nie zależy od wielkości figury, to wiele rzeźb jest znacznych rozmiarów. Chełmowski koncentruje elementy treściowe i wyrazowe prawie wyłącznie na frontalnej stronie dzieła. Wiele rzeźb usytuował na cokołach; często otwierają się jak książki, odsłaniając wewnątrz filozoficzne teksty, zaczerpnięte z literatury bądź z Pisma Świętego, ale również własne myśli. Napisy umieszczone w języku polskim, kaszubskim, niemieckim, arabskim, łacińskim i kurdyjskim (pisane alfabetem łacińskim), uzupełniają obraz wizualny, przybliżają symbolikę dzieła i przesłanie autora. Oglądając prace artysty należy więc patrzeć nie tylko na ich formę, ale i na zawarte w nich przesłanie.

Twórczość rzeźbiarska Józefa Chełmowskiego jest zróżnicowana tematycznie – tworzy nie tylko świątki, zabawki, ule figuralne, które ustawia w przydomowej pasiece, szopki bożonarodzeniowe, instrumenty muzyczne własnego pomysłu, ale przede wszystkim żywo reaguje na dawne i aktualne, ważne według niego, wydarzenia polityczne, społeczne i kulturalne, również światowe.

W jego pracach niejednokrotnie znajduje wyraz spontaniczny patriotyzm i wrażliwość na losy kraju. Artysta wykonał wiele rzeźb odwołujących się do rzeczywistości wczesnych lat 80. w Polsce i nawiązujących do okresu rozbiorów Polski. Zareagował na zbrodnię katyńską, na jedną z największych katastrof nuklearnych w Czarnobylu, na wojnę w Jugosławii, w Zatoce Perskiej, na wydarzenia w Nowym Jorku z 11 września 2001 roku. Szczególną wymowę posiada zbudowana na kopcu z kamieni przed wjazdem do zagrody, kapliczka Trzeci Upadek, ze scenami z najnowszej historii Polski. Stanowi ona symboliczne przedstawienie trzeciego ataku władzy ludowej na naród polski (1956, 1970, 1981), łącząc treści religijne z narodowymi. W stanie wojennym prace artysty potraktowano jako ,,zagrożenie ładu społecznego” i internowano. Józef Chełmowski jest również autorem kapliczek stojących w okolicznych wsiach, między innymi w Swornegaciach (Matka Boża Przyserno /Dobrotliwa/ oraz św. Maksymilian Kolbe), w Borowym Młynie (św. Jan Nepomucen i św. Franciszek), w Ostrowitem (Matka Boża ze św. M. Kolbem), w Bukowie k. Sierakowic (Matka Boska Zielna), w Zapceniu (św. Józef). Wiele rzeźb podkreśla związek emocjonalny artysty z regionem kaszubskim. W pracy Matemko Kaszebsko otwierają się wmontowane w postać Madonny drzwiczki do jej serca, które ukazują kaszubskie motywy zdobnicze oraz napis: Matemko wzerej na stroskane ledze Kaszebsci.

Obdarzony naturą filozoficzną twórca jest człowiekiem głębokiej wiary. Przywiązanie do tradycji, religii wyniósł z domu rodzinnego. Liczne prace stanowią wykładnię przeżyć religijnych autora.

Bóg jest utożsamiany przez Chełmowskiego z Naturą  (przyrodą) i ona właśnie, jako odzwierciedlenie doskonałego porządku boskiego, jest najlepszym, nieomylnym źródłem wiedzy o świecie. Napis na rzeźbie Chrystus Siewca: Boże siejesz życie żywota człowieka. Jedne skiełkują, urosną wydadzą owoc, drugie schorują. Lecz wszystkie zbierasz Boże, wyraża przekonanie artysty o istnieniu siły sprawczej kierującej życiem człowieka. Życie w wizji Chełmowskiego, jest tylko drogą, a człowiek jedynie prochem. Nieuchronność ludzkiego losu wyraża rzeźbą pokazującą surowe, poważne oblicze Boga i człowieka zaklętego w gwiazdę, z napisem: Panie Boże stej gwiazdy stworzenia wyjścia niema trzeba swe życie przeżyć.

Artysta uwiecznia także w swych rzeźbach sylwetki znanych postaci legendarnych, biblijnych, proroków, popularnych bohaterów z różnych epok, polityków, pisarzy, naukowców, filozofów, a także świętych i błogosławionych, (…) między innymi, wizerunek Matki Teresy, Adama Mickiewicza, Mikołaja Kopernika, Jana Pawła II, Wernyhory, Henryka Wieniawskiego, Billa Clintona, św. Ambrożego, św. Agnieszki, św. Franciszka. Wiele jest w omawianych rzeźbach naiwności: wyrąbane w dużych klocach postacie emanują niezwykłą, tajemniczą siłą; promieniują uznaniem dla ludzi, którzy wznieśli się nad innych swoim rozumem i czynami.

Obok rzeźbienia Józef Chełmowski chętnie maluje obrazy na szkle oraz płótnie. Artysta przyswoił sobie wprawdzie formy tradycyjnego kaszubskiego malarstwa na szkle, jednak wciąż poszukuje najbardziej sobie odpowiadających środków wyrazu, nie tylko zresztą w tej dziedzinie twórczości. Obok płaszczyznowych kompozycji, tworzy obrazy z dwu szkieł, co pozwala mu uzyskiwać efekty pogłębionej przestrzeni. Wiele prac na szkle to wizerunki Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz świętych: Barbary, Urszuli, Ignacego, Rozalii, Antoniego, Nepomucena i innych. Twórca wykonał tą techniką Drogę Krzyżową do kościoła w Kaliszu Kaszubskim. Autor niekiedy jednak odchodzi od religijnej tematyki, poświęcając uwagę ilustrowaniu miejscowych tradycji kaszubskich, sięga po tematy społeczne, historyczne i egzystencjalne.

W obrazach malowanych na płótnie dominuje tematyka filozoficzno -   astronomiczno – religijna. Największym osiągnięciem Józefa Chełmowskiego w tej dziedzinie twórczości jest sześcioczęściowy obraz Panorama Apokalipsy, o łącznej długości ponad 55 metrów i szerokości około 80 centymetrów.

Aleksander Jackowski tak o nim pisze: ,, Pięćdziesięciometrowy rulon – malowidło ilustrujące sceny z Apokalipsy św. Jana – jest zjawiskiem absolutnie wyjątkowym, porażającym. Trudno tu mówić tylko o wartościach malarskich, literackich czy filozoficznych. To jest dzieło integralne.” W tej wieloznacznej i przesyconej symbolami pracy malarskiej, artysta przekłada tekst św. Jana na język obrazów, opatrując każdą scenę kolejnym numerem wersu i informacją, co w sobie zawiera.

(...)  Według Chełmowskiego istotę biblijnej księgi stanowi zapowiedź kary boskiej za grzechy ludzkości. Poprzedzają ją znaki opisane w Janowych wizjach, które porażają artystę swą treścią. Należy odnaleźć ją w otaczającej rzeczywistości i zrobić wszystko aby nadchodzący nieuchronnie koniec świata, przyszedł jak najpóźniej. Chełmowski w Apokalipsie św. Jana ujrzał najważniejsze przesłanie Stwórcy. Zetknięcie się z księgą Nowego Testamentu nadało sens zainteresowaniom artysty religią, filozofią, astronomią i dziejami świata. Obraz Panorama Apokalipsy jest dziełem unikatowym, nie tylko ze względu na formę i treści jakie niesie, ale także z powodów eksperymentów artysty z techniką malowania. Przy jej tworzeniu posłużył się farbami urabianymi według własnych receptur, mieszając, między innymi, miód, jaja, wapno i pigmenty. (…)

W księdze Tajemnice Świata Światów rozwinął z kolei swe zainteresowania alchemią, astronomią, filozofią, techniką i medycyną. Dzieło to traktuje jako sumę swych przemyśleń na powyższe tematy. Wyraża w nim poglądy na życie, komentuje zachowania ludzi, polemizuje z naukowymi teoriami, szuka w nauce odpowiedzi na nurtujące go pytania.

Rozwinięciem dyskusji z astronomicznymi poglądami Mikołaja Kopernika jest namalowany przez Chełmowskiego dwuczęściowy obraz pod tytułem Dokończenie teorii Kopernika. Artysta wykonał w ostatnim czasie kilka dużych ksiąg – obrazów, z tekstem pisanym ręcznie i barwnymi ilustracjami, w których kontynuuje przemyślenia zawarte w Tajemnicach Świata Światów.

(...) U podłoża jego dokonań twórczych istnieje człowiek nieprzeciętnie wrażliwy, bolejący nad złem panoszącym się na świecie, czujący odpowiedzialność za losy ludzkości. Chełmowski nie strzeże zazdrośnie prawd, które sam wyczytał i pojął. Za swój obowiązek uważa dzielenie się nimi z odbiorcami jego dzieł. Interpretację i narzucające się przy odbiorze prac wnioski, pozostawia każdemu z nas.

Dla pełnego obrazu działań artystycznych Józefa Chełmowskiego należy wspomnieć, iż wykonuje on instrumenty muzyczne własnego pomysłu, nadając im niebanalne nazwy: sztymowy instrument, trep, brzozoliść, muzyknos czy anielski instrument. Jest także autorem szopek bożonarodzeniowych, rekwizytów obrzędowych i drewnianych zabawek ludowych. Jego zainteresowania techniką znajdują odzwierciedlenie w wykonanych przez siebie konstrukcjach. Stojąca w ogrodzie Maszyna do łapania żywiołów jest próbą ujarzmienia przyrody. Koło maszyny, o średnicy ponad 2 metrów ze skrzydełkami w środku i naczyniami na obwodzie, poruszane siła wiatru i spływającą do naczyń wodą, porusza figurę tracza piłującego drewno. Chełmowski zbudował także sanki na resorach, samolot, który nazwał Mięśniolotem, a nad wejściem do pracowni umieścił zegar słoneczny.

Józef Chełmowski jest postacią nieprzeciętną, o silnej indywidualności, pełną inwencji, szukającą różnych możliwości wypowiedzi twórczej. Ten spokojny, skupiony, ale zawsze pogodny człowiek, czerpie pomysły do swych prac ze swego bogatego wnętrza. (...) Siła Chełmowskiego bierze początek z kaszubskich tradycji, w których głęboko tkwi i którym w swej sztuce nadaje wyraziste oblicze. Twórca sprawia wrażenie człowieka szczęśliwego, czerpiącego głębokie zadowolenie wewnętrzne z posiadanych umiejętności, które dzięki zastosowanym środkom artystycznym, sprawiają też radość innym.

Maria Flinik - Huryn
Muzeum Okręgowe w Bydgoszczy im. Leona Wyczółkowskiego

Fragmenty artykułu z katalogu wystawy przygotowanej przez autorkę w Muzeum Okręgowym im. L. Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, 2005.