Twórczość Józefa Chełmowskiego w zbiorach Muzeum Historyczno-Etnograficznego w Chojnicach.

Przedstawienie dzieł autorstwa Józefa Chełmowskiego w zbiorach działu etnograficznego Muzeum Historyczno-Etnograficznego w Chojnicach jest dopełnieniem opracowań, wydanych w muzealnych publikacjach, na temat twórczości tego znakomitego kaszubskiego twórcy ludowego z Brus.[1]

Najstarszy dokument w chojnickim archiwum twórców ludowych regionu dotyczacy Józefa Chełmowskiego – życiorys własnoręcznie przez niego napisany i opatrzony datą 21 lutego 1976 r.- świadczy o współpracy z muzeum chojnickim już we wczesnych latach jego twórczości. Mógł wówczas poszczycić się udziałem w 15 wystawach zbiorowych i uzyskaniem kilku wyróżnień w konkursach, natomiast w ankiecie wypełnionej w 1981 r. wymienia 8 dużych muzeów, w których znajdują się jego prace. Po ponad 40-tu latach pracy twórczej Józefa Chełmowskiego nie sposób tak precyzyjnie podać liczby jego udziałów konkursach i wystawach w całej Polsce i za granicą. W 1978 r. J. Chełmowski po raz pierwszy brał udział w konkursie twórczości ludowej regionu Kaszub w Chojnicach i uzyskał I nagrodę za rzeźby[2]; uczestniczył potem we wszystkich edycjach tego konkursu do roku 2008.[3]

Kolekcja prac autorstwa Józefa Chełmowskiego w zbiorach muzeum w Chojnicach obejmuje 48 obiektów, wykonanych w latach 1976-2007 z dziedziny rzeźby,  malarstwa na szkle i desce oraz szopki bożonarodzeniowe, zabawki i instrumenty ludowe.

Pierwszą pracą zakupioną do zbiorów w 1977 roku, wykonaną rok wcześniej, jest przedstawienie św. Jadwigi Śląskiej (kat.1), w którym autor, co charakterystyczne dla jego całej twórczości, nawiązuje sposobem realizacji do średniowiecznego typu ikonograficznego Madonny szafkowej. Tu otwierane na wysokości piersi figury drzwiczki ukazują m.in. atrybut św. Jadwigi: wizerunek Matki Bożej. W innych pracach w ten sposób realizowanych, otwieranych również na całej wysokości, odczytać można teksty bądź symbole, pomagające wyrazić zamysł twórcy, dopowiedzieć treści w przedstawianym dziele.

W 1982 r. Chełmowski wykonał kilka różnych przedstawień św. Maksymiliana Kolbe, który w tym roku został kanonizowany. Prace te są przykładem natychmiastowej  reakcji, zarówno twórcy, jak i instytucji organizujących konkursy sztuki ludowej, na dziejące się aktualnie wydarzenia. Konkursy,  zwłaszcza te dotyczące konkretnego zagadnienia, miały duży wpływ na tematykę prac artysty w początkowym okresie twórczości. Zaproszenia zachęcały do lektury podręczników i albumów a kontakt z innymi twórcami i ich dziełami pobudzał Chełmowskiego do prezentacji własnego punktu widzenia na przedmiot konkursu. W chojnickich zbiorach znajdują się dwa różne przedstawienia św. Maksymiliana Kolbe. Pierwsza – charakterystyczna dla twórcy – pomnikowa figura Świętego (kat.3) o wys. 96cm, zaopatrzona również w otwierane drzwiczki, za którymi widoczne są napisy i znaki, związane ze śmiercią M. Kolbe, m.in. pasiak, numer obozowy, strzykawka z fenolem. W drugiej realizacji (kat.5) św. Maksymilianowi towarzyszy Maryja Niepokalana niosąca na rękach białą i czerwoną koronę. W grupie rzeźb wykonanych w 1982 r. jest ciekawa praca „Wernyhora”(kat.4). Figurę legendarnego wieszcza Chełmowski usytuował na cokole w formie otwartej księgi, zawierającej nieco zmieniony początek tzw. przepowiedni z Tęgoborza. Na formę rzeźby podpisanej przez autora: Mojżesz rozbija tablice prawa (kat.18), niewątpliwy wpływ miał kontakt twórcy z reprodukcją obrazu Rembrandta pt. Mojżesz z tablicami prawa. W uniesionych wysoko nad głową rękach biblijny Mojżesz trzyma czarne tablice z tekstem hebrajskim. Wyraźnie zainspirowany obrazem Chełmowski umieścił dodatkowo, na tle szaty Mojżesza, uwypukloną sylwetkę smoka – szatana – uosobienia grzechu, przyczynę desperackiego czynu przywódcy Izraelitów. Rzeźba ta znalazła się w zespole prac wysoko nagrodzonych w XV Konkursie Współczesnej Sztuki Ludowej Kaszub w Chojnicach w 1995 r. Wcześniej, w dwóch kolejnych konkursach – mających przecież w nazwie sztukę Kaszub - w 1986 (kat.7) i 87 r. (kat.9) twórca przedstawił sceny rodzajowe w rzeźbie, oddające klimat życia codziennego na Kaszubach, zawierające na cokołach wypowiedzi przedstawionych postaci w języku kaszubskim.

Pracą, która na pewno podnosi wartość całej kolekcji jest wykonana na prośbę chojnickich muzealników w 1985 r. – na nowo powstającą wystawę stałą pt. Sztuka na Kaszubach – rzeźba Madonny w typie Hodegetrii (kat.6), ukazująca całą postać Matki Bożej z Dzieciątkiem, pełnej królewskiego majestatu i dumnej z Boskiego Syna. Cechy te Chełmowski znakomicie podkreślił, zarówno zwartą, pomnikową formą, jak i harmonijną polichromią. Rzeźba przez kilka lat ubogacała wystawę w Bramie Człuchowskiej i przykuwała uwagę zwiedzających. Na tej samej wystawie w 1985 r. zaprezentowano obrazy na szkle Józefa Chełmowskiego, który jako pierwszy twórca w regionie chojnickim postanowił samodzielnie  opanować zapomnianą technikę malowania na szkle, z zastosowaniem pewnych cech dawnego kaszubskiego malarstwa, z którymi się zapoznał. Spośród trzech wizerunków Madonn, najstarszy z 1980 roku (kat.21) zawiera podklejoną ilustrację, dwa pozostałe (kat. 25-26, 1984 r.) – tło wypełnione srebrną folią aluminiową - „pozłótką”; wszystkie dekorowane są motywami z kolorowych haftów kaszubskich wg pomysłu autora. W obrazach z l. 1986-87 twórca zastosował podwójne szkła dla uzyskania wrażenia przestrzeni (kat.27-30). Dopiero po 1989 r., gdy brał udział w warsztatach pod kierunkiem Aleksandra Błachowskiego, podczas których uczestnicy zapoznali się z zabytkowymi XIX-wiecznymi obrazami na szkle, zgłębili tajniki prawdziwie kaszubskiego malarstwa na szkle,  powoli odwoływał się w swoim malarstwie do regionalnego, kaszubskiego stylu – z zachowaniem – jak zawsze – indywidualnego, rozpoznawalnego charakteru.

Pozaziemskie losy człowieka i swoją wizję nieba, czyśćca i piekła twórca oddał na trzyczęściowym cyklu obrazów: Pierwsze..., Drugie... i Trzecie drzwi (kat.22-24). Chętnie maluje scenę Bożego Narodzenia w różnym ujęciu kompozycyjnym, łącząc zakorzenione w tradycji wyobrażenia twórcy ludowego z ewangelicznym przekazem. W 1992 r. na konkurs „Boże Narodzenie w rzeźbie ludowej” Chełmowski przygotował , oprócz rzeźb, 5 obrazów, za które został dodatkowo nagrodzony, bowiem jury doceniło ich wartość artystyczną i oryginalne potraktowanie tematu.[4] Wszystkie, po wystawie pokonkursowej, znalazły się w muzealnym zbiorze (kat.31-33, 35-36), a wraz z nimi szopka z rzeźbionymi postaciami Św. Rodziny w otoczeniu pasterzy i zwierząt, pod słomianą strzechą (kat.40). Niezwykle oryginalną szopkę zaprezentował Józef Chełmowski w II Ogólnopolskim Konkursie dla Rzeźbiarzy Ludowych na Szopkę Bożonarodzaniową w Chojnicach w 1999 r.[5] Św. Rodzina w stajence umiejscowiona została na tle najważniejszych chojnickich zabytków: Bramy Człuchowskiej i bazyliki. Szopkę zaopatrzył w pozytywkę z kolędą „Cicha noc”, a  wieńczący całość napis głosi: Wszëtcim lëdzóm dobrë wolë w żëcu (kat.42). Z ostatniej edycji konkursu w 2007 r. pochodzi obraz olejny na desce, również z melodyjką; scena na nim przedstawiona, podpisana: Bethlehem, oprawiona jest w ramę dekorowaną malowanym ornamentem, zharmonizowanym z kolorystyką na obrazie (kat.39).

Nieliczne w zbiorze zabawki i instrumenty, choć znakomicie go dopełniają, to jednocześnie są wskazówką, by wzbogacić go o inne, ciekawe formy. Myślę, że warto jeszcze włączyć do zbioru obrazy na płótnie, odzwierciedlające filozoficzne zainteresowania i oryginalne, refleksyjne spojrzenie na świat Józefa Chełmowskiego.

Lidia Białkowska

 

Artykuł wraz z katalogiem prac artysty, zamieszczony w periodyku Muzeum H – E w Chojnicach – Baszta, Nr 12.2013, ss. 7 – 19.